Khi tìm ra một nguyên tố mới, người ta đặt tên nó như thế nào? Trải qua hàng ngàn năm lịch sử, các nhà khoa học đã trả lời câu hỏi đó bằng nhiều cách khác nhau. Đa số các nhà khoa học đã chọn tên để tôn vinh một nhân vật, một địa danh hay để mô tả tính chất của một nguyên tố mới. Ngay cả các nguyên tố đã biết từ lâu đời không rõ ai đã tìm ra, nhưng tên của chúng vẫn có ý nghĩa từ nguyên. Cho đến thời trung cổ, người ta mới chỉ biết có 9 nguyên tố: vàng, bạc, thiếc, thủy ngân, đồng chì, sắt, cacbon và lưu huỳnh. Tên của các kim loại có nguồn gốc từ tiếng La Tinh mô tả đặc tính của chúng hoặc mang tên nơi khai thác.
Nhiều nước gọi tên nguyên tố theo tiếng nước mình. Chẳng hạn người Angloxacxong cổ gọi thủy ngân là Mercury còn người Pháp gọi là Mercure. Mercure là tên sao Thủy, đó cũng là tên thần “Tín sứ” trong thần thoại La Mã, là tên thần “Thương mại” trong thần thoại một số nước châu Âu khác. Sao thủy là một vì tinh tú chuyển động nhanh qua bầu trời cũng như thủy ngân là kim loại lỏng duy nhất và “chạy” rất nhanh. Mặt khác, người ta ví nó với thần thương mại nó cũng linh hoạt như các bác lái buôn. Cho đến thế kỷ 17, hóa học vẫn chưa phải là một khoa học thật sự, nó mới chỉ là một số hiểu biết không định lượng, không có hệ thống. Vì vậy việc đặt tên các nguyên tố mới tìm ra vẫn còn mang tính chất tùy tiện.
Người Pháp gọi nguyên tố này là Antimoine bắt nguồn từ sự kiện sau: Để thử nghiệm tính chất sinh lý của nó, một tu sĩ trong một giáo đường đã trộn stibi vào thức ăn của đồng đạo và nhiều tu sĩ đã lâm nạn. Theo tiếng Pháp thì Anti có nghĩa là phản lại, còn moine có nghĩa là thầy tu.
Năm 1787, Lavoadie (A. Lavoisier), nhà hóa học lỗi lạc người Pháp đã xuất bản cuốn “Danh pháp hóa học” trong đó ông đề nghị nên thống nhất cách đặt tên các nguyên tố hóa học bằng cách dựa vào tính chất của mỗi nguyên tố. Trong suốt 125 năm sau đó hầu hết các nguyên tố đều được đặt tên ứng với tính chất của chúng. Chẳng hạn một số nguyên tố có tên tiếng Pháp như sau:
Thật ra, ban đầu Ramsay và Rayleigh – những người tìm ra nguyên tố này đặt tên nó là “Aer” có nghĩa là “từ không khí”. Nhưng hai ông bị công kích kịch liệt vì tên aeron quá gần với tên Aaron là anh cả của Moise và là đại giáo chủ người Do Thái.
Màu sắc của nguyên tố hoặc màu của vạch quang phổ đặc trưng của nguyên tố cũng thường được dùng để biểu thị tính chất của nguyên tố. Chẳng hạn tên các nguyên tố sau đây có nguồn gốc từ tiếng La Tinh hay Hy Lạp có nghĩa là:
Tuy nhiên trái với những đề nghị của Lavoadie, nhiều nguyên tố vẫn được đặt tên theo các thiên thể, các nhân vật thần thoại, các nhà khoa học, các địa danh đã tìm ra nguyên tố, các quặng, các cây chứa nguyên tố hoặc theo mê tín dị đoan, đôi khi tên nguyên tố còn chứa đựng lịch sử tìm ra chúng. – Những nguyên tố mang tên các thiên thể và thiên thần:
Hai nguyên tố đứng sau Urani là Neptuni và Plutoni được đặt theo tên của hai ngôi sao đứng sau sao Thiên Vương trong thái dương hệ.
– Những nguyên tố mang tên quặng, tên cây chứa nguyên tố đó:
– Những nguyên tố mang tên các địa danh. Sau đây là một số ví dụ:
– Những nguyên tố mang tên các nhà khoa học. Sau đây là một số ví dụ:
Đôi khi tên các nguyên tố chứa đựng lịch sử tìm ra chúng. Chẳng hạn năm 1839, Mosander đặt tên cho nguyên tố ông tách ra được từ hợp chất của Xeri là Lantan. Theo tiếng Hy Lạp thì Lantan có nghĩa là “sống ẩn náu”. Hai năm sau, cũng từ muối Xeri ông nghĩ rằng mình đã thêm được một nguyên tố nữa và đặt tên là Điđi. Điđi theo tiếng Hy Lạp có nghĩa là “anh em sinh đôi”, bởi vì “không thể tách rời anh em sinh đôi này ra khỏi lantan. Ở đâu có lantan ở đó có Điđi”. Nhưng đến năm 1885, V.Welsach đã tách Điđi thành hai nguyên tố mới và đặt tên là Neodin và Prazeodin. Theo tiếng Hy Lạp thì Neodin có nghĩa là “anh em sinh đôi mới” và Prazeodin là “anh em sinh đôi xanh”. Việc tranh chấp tên các nguyên tố Hầu hết các nguyên tố được biết hiện nay đều được đặt tên một cách êm thấm. Nhưng đối với một số nguyên tố thì tiếc thay, sự việc lại không diễn ra như vậy. Ta hãy nêu một vài sự việc:
Năm 1803, Ekeberg tách ra được từ quặng chứa tantan một nguyên tố mới và đặt tên là Niobi bắt nguồn từ chỗ theo thần thoại Hy Lạp thì Niobi là con gái thần tantan. Nhưng về sau người ta n hận ra rằng Niobi chính là nguyên tố đã được Hatchett phát hiện ra trước đó một năm và ông dự định đặt tên là Columbi. Có điều lý thú là hơn một thế kỷ trước, viên toàn quyền đầu tiên của ban Conecticut (Mỹ) là Winthrop đã gửi về Anh một mẫu quặng và chính từ mẫu quặng đó , hơn 100 năm sau tức là năm 1802 Hatchett đã tách ra được một nguyên tố mới và đề nghị đặt tên là Columbi. Trong khi ở châu Âu, người ta đã chấp nhận tên Niobi thì ở bên kia Đại Tây Dương, người Mỹ vẫn gọi nguyên tố đó là Columbi. Cho mãi đến năm 1949, sau hơn 100 năm tranh chấp, tổ chức IUPAC (Hiệp hội quốc tế về hóa học lý thuyết và ứng dụng) đã quyết định nguyên tố thứ 41 chỉ mang một tên duy nhất là Niobi.
Cuộc tranh chấp về tên của nguyên tố 104 cũng kéo dài nhiều năm. Báo chí Liên Xô (cũ) và các nước Scandinvơ gọi nguyên tố 104 là Kusatovi để tôn vinh nhà bác học Kusatốp – Cha đẻ ra nền nguyên tử học Liên Xô (cũ). Còn báo chí Anh, Mỹ gọi là Rơdơfodi (Rutherfordium) để ghi công nhà bác học Anh là E.Rutherford – người đã tìm ra hạt nhân nguyên tử.
Cũng tương tự như nguyên tố 104, ở một số nước người ta gọi nguyên tố 105 là Halni để tưởng nhớ nhà bác học Đức Otto Haln, người đã đề xướng ra lý thuyết về sự phân rã của Urani. Ở một số nước khác, người ta lại gọi là Ninsbori (Niels-bohrium) để tôn vinh nhà bác học Đan Mạch Niel-Bohr, người có công đặt nền móng cho lý thuyết cấu tạo nguyên tử. Năm 1978 để tránh những phiền hà trong việc đặt tên các nguyên tố, tổ chức IUPAC đã khuyến cáo rằng, từ nay (ít nhất là trong tình hình lúc bấy giờ) tên các nguyên tố từ 104 trở đi được đặt theo một hệ thống các con số: nil là 0 un là 1 bi là 2 tri là 3 quad là 4…thêm tiếp vị ngữ ium. Nguyên tố 104 được gọi là unnilquadium Nguyên tố 105 được gọi là unnilpentium … Nhiều nhà hóa học đề nghị tổ chức IUPAC xem xét lại quyết định của mình và sẽ cho phép đặt tên các nguyên tố không theo nguyên tắc trên. Há chẳng phải là một sự xúc phạm đối với các bậc “cha mẹ” đã tìm ra nguyên tố mà không có quyền đặt tên cho “con cái” hay sao? Tháng 9 năm 1997 Để chấm dứt các cuốc tranh chấp kéo dài giữa các trung tâm khoa học của các nước (chủ yếu là Hội hóa học Mỹ, phòng thí nghiệm Dubna-Liên Xô cũ và hiện nay là Nga-và trung tâm GSC ở Darmstadt-Đức) giành bằng phát minh và quyền đặt tên cho các nguyên tố mới từ 104 trở đi, vào tháng 8/1997, tại Geneve (Thụy Sĩ), trong một hội nghị gồm các thành viên của hơn 40 nước tham gia, IUPAC đã ra quyết định và được đại đa số cộng đồng thế giới chấp nhận.
Đây là trường hợp chưa từng có đối với một nhà khoa học khi còn sống.
Như vậy:
Hơn 100 nguyên tố hóa học khác nhau, hơn 100 lịch sử phát minh, hơn 100 tên gọi! Dĩ nhiên là còn nhiều nguyên tố mới sẽ được tổng hợp. Sự đa dạng về tên các nguyên tố cũng nói lên phần nào lịch sử lâu đời và đầy màu sắc của môn hóa học. Sưu tầm…(trang 246-257, tài liệu?) |